ነፈዕ ወድ ዑትማን

ሐቴ ህግየ እግል ትዕቤ ወትጠወር ገአት ምንገብእ እግል ትትከተብ በ። ትግራይትመ እሊ በክት እሊ ኢሐግለቱ። ምናተ
ክምሰለ ልትሐዜ ህዬ ኢጠወረቱ። እት ዘበን ቅዱም እብ ለትፈናተው ኬትበት ለትከተበ ምንመ ህለ፡ እብ ዋጅብ መጅተመዕ
እግል ለኣምሩ ላኪን ኢቀድረ። እግል ተጠውር ትግራይት እንዴ ትበሀለ ህዬ ብዙሕመ ምን ኢገብእ ገሌ ብሑሳት ወድራሳት
ክምሰልሁመ ወዕላታት ጋብእቱ። እግል መሰል፡ ለዲብ ሰነት 2007 ወ 2008 እብ ውዛረት እዕላም፡ ክምሰልሁመ ሽኡን
ዓዳት ጀብሀት ሸዕብየት ለገብአ ዕግል ትግራይት እት ዔማት አክባር ወፈን ስርጉል ገቢል ዕጉል እግል ልትሀደግ ቀድር።
እምበል እሊመ እት ሰነት 1984 እት አስመረ እብ እዩሳም ወእግል ዐቦት ትግራይት ለከድሞ አንፋር ዎሮ ወዕለ ጋብእ ክምሰል
ዐለ ናይለ ወቅት ለሀይ ወሳይቅ ሰመዕ በሲር ቱ። ለአግደ ታክያት ዐቦት ላኪን ህግየ ዶል ትትከተብ ወዶል ትትቀረእ ሰበት ቱ፡
ትግራይት ምን ምዶልተ እግል ትትከተብ ለአስተብዴት? ወእሊ ወብዕድ ለከስስ ጽበጥ ምነ እብ ዶልዶሉ ለገብአ ብሑሳት
ዐቦት ትግራይት እግል ንርኤቱ። ከእግል ዮም ዓሙድ ፈን ወዓዳት እሉ እግል ልትናወል እግልኩም ቱ፡ ቅራአት በኪተት፦

   ኤኖ ሊትማን

ትግራይት ምን ሰነት 1863 ወሐር እግል ትትከተብ አንበተት። እሊ ዲብለ ሐልፈ ስኒን እብ ወላድ ዐድ ወጋነ ለትከተበ
ክቱብ አው አክትበት ትግራይት ለለአምር ሰኒ ሑድ አው ክሉ ረአሱ ይህለ እግል ልትበሀል ቀድር። ሂገ ህዬ ለሐልፈ ክቱበ
ኢትወረሰ ወምን ታርፌ እት ታርፌ ኢትዐደ ምንገብእ፡ ክመ ረአስ ቅራር ሃርእ ለትሀንጦጥል ሓጀት እግል ትትወሰፍ ትቀድር።
ትግራይት ሐቴ ምን ሀገጊ ሴም እት ገብእ ወለት ግእዝ ክምሰልተ ልትሀደግ። እብ ሕሩፍ ግእዝ ህዬ ትትከተብ። ላመ ቀደም
እለ ለትከተበ አክትበት ትግራይት እብሊ ሕሩፍ እሊ ለትከተባቱ። ምን እሊ ሐድ ምእት ለገብእ አክትበት ትግራይት አስክለ
መተንስየት ክርን ገቢል አው መተቅብለት ተለፍዝዮን ኤርትርየ ለኣመረው ሀለ ምንገብእ ትግራይት እት ክቱብ ሰኒ ሑድ እት
ረአስ ግብአቱ፡ ምን ክልኦት ክታብ ለኢልውሕዶ እብ ገበይ ክርን ገቢል ዲብ በራምጅ ገሌ ምኖም ዲብ እዝን መተንስየት
ለበጽሐው ምን ለሀሉ፡ ለእብ ነፈዕ ወድ ዕትማን ኤረትርያይ ወኢኖ ሊትማን ጀርመንያይ ለትከተበው አክተበት አድጋማት
ወሐይለት ሌጣቶም።

ገሌ እብ ክሱስ ጽበጥ ናይለ ትከተበ

አክትበት ትግራይት ለሰልፋይ እብ ክሱስ ትግራይት ለትከተበ ክታብ እት ሰነት 1863 እት ገብእ፡ ሐቆሁመ ዲብ ሰነት
1865 ብዕድ ክታብ ትከተበ። እሎም አክትበት እሎም እብ ፈርንሳይት ለትከተበው እት ገብኦ፡ ዲብ በርኔ ለትትበሀል አካን
ትጠበዐው። ኬትባዮም ማንዚንገር ዌርነር ለልትበሀል ወድ ፈረንሳቱ። እብ ሂገ ፈረንሰ ለትከተበ ምንማቱ እብ ክሱስ ሂገ
ትግሬ ለሓኬ። እሊ ክታብ እሊ ክቱብ እቡ ለህለ ሕሩፍ ላቲን ሰበት ቱ እብ ቀሊል እግል ትፍሀሙ ስዱድቱ። ገሌ ምነ ዲብ
እሊ ክታብ እሊ ለህለ አክራን ሰልፋይ ወራብዓይ ሐርፍ ትግራይት ጠቢዐት ክርንተ ለአክድ። እት ሕሩፍ ላኪን መሻክል ሕሩፍ
“ሐ” ወ “ሀ” ህለ ክምሰል ግእዝ ወአምሐርኛ ሰበት ልትነፈዖ እቡ እት ቅራአት ወጼዕ። ምናተ የም ለአለቡ ባዲ ወለትረሰዐ
ከሊማት ትግራይት ሰበት ብዲቡ ክምሰል ዔማት ወዝሕረት ሂጋ ትግራይት እግል ልትዐለብ ቀድር። እብሊ ህዬ እግለ እብ
ሰበት ትግራይት ለእንወድዩ በሐስ ክምሰል መርጀዕ ነፈዐነ። መሰለን፡ ገሌ ምነ ዲብ እሊ ክታብ እሊ ለረከብናሁ ከሊማት
ቆት፡ ሕል፡ ሀሌ፡ ሀሪሽ፡ መርፌ ወለመስሉ ነሀድግ። እት phonotics ወ phonology ሕሩፍ ትግራይት ለቀይሮ መንቅመት
ወእብ ፍንቲት ተርጅሞ ለዐለው ውላድ ዐድ ልግበኦ ወኖሱ ለኬትባይ እት ገሌ ለህጀት ሌጠ ለአተንክብ መስል። ህታማ እት
እንተ ናይ ብዕድ ለህጃት ኢሓበረ እግል ኒበል ይእንቀድር። እግል “ጸ” ወ “ዘ” ለኢነጥቅ ከሊማትመ እባሀን ቃርባት ዐለየ።
እብ ዓመት ሳሕል፡ ማርያ፡ መንሰዕ ወሰምሀር ለሸምል ለህጃት ህለ እቱ። ለካልኣይ እብ ክሱስ ትግራይት ለትከተበ ቃሙስ
ኢንግሊዝ ትግራይት ቱ። እሊ ክታብ እሊ ኦሮ ምነ ገዳይም እብ ሰበት ከሊማት ትግራይት ለትከተበ አክትበት እትገብእ፡ እት
ሰነት 1868 እብ (Beurmann,Moritz Von) ትዳለ ወዲብ ለንደን ትጠበዐ። እምበል እሊመ እት ለሰነት በህለት ሰነት
1868 እብ ሀገጊ፡ ትግራይት፡ ዐረቢ፡ እንግሊዚ ወጀርመን ለትከተበ ክታብ ቀዋዕድ ትግራይት ህለ። እሊ ክታብ እሊ ዲብለ
ወቅት ለሀይ መትሃግየት ትግሬ ልትነፈዖ እቡ ዐለው።

ሸዓብ ትግረ ዲብ ሰነት 1948

ትግራይት ዲብ ብሩር ወመዳይን ሆሳባይ ኤፍሬም እብሊ አርእስ እሊ ከትብ ዲብ ህለ ትግራይት ለልትሃገው ዲቡ አምዳር
እብ ክእነ ወድሑ፡ “ህግየ ትግሬ ሐቴ ምነ እት ኤርትርየ እት ምድር ፋዬሕ ምድት ለህሌት እት ገብእ፡ ዲብ ምዴርያት ሰንሒት፡
ሳሕል፡ ሰምሀር፡ በርከ፡ ጋሽ-ሰቲት ለነብር ገቢል ትግሬ ልትሃገየ። ክምሰልሁመ ዲበ ተርፈ ምዴርያት ለነብር ቆምያትመ
ትግራይት ክምሰል ካልኣይት ሂጋሁ ልትሃገየ። ምን ቆምየት ትግርኛማ 10% ሂገ ትግሬ ለአምሮ ወልትሃገው። እግል መሰል
እት እንክር ምፍጋር ጸሓይ ምዴርያት ሐማሴን ወአከሌ-ጉዛይ ክምሰል እንክር ምውዳቅ ጸሓይ ሰራዬ፡ ዲብ ጀዛይር ዳህላክ
ወክፋል ደንካልየ ለነበሮ ዐፋር ትግራይት ክምሰል ለአምሮ ልትአመር። አምበል እሊ ከማን ዲብ ኤርትርየ ለነብር ሸዐብ
ዲብ ሕዱድ ሱዳን አው ምፍጋር ጸሓይ ሱዳን ለነብር ሸዐብመ ትግራይት ልትሃጌ ክምሰልሁመ ሸዐብ ቤጃ እት ረአስ ሂጋሁ
ትግሬ ልትሃጌ። እሊ ህዬ ክምሰል ዲብ ደዋዬሕ መዲነት ከረን ለትነብር ቆምየት ብሊን ትግራይት በህለት ቱ። ትግራይት
ምን ዘመን ቅዱም እግል ትትከተብ ክምሰል አንበተት ታሪክ ለሓኬ። እሊ ህዬ እብ ራዐዮት ሚስዮን ሽዌደን ገሌ አክተበት
ታሪክ ገቢል መንሰዕ ወክታብ ሕሩፍ(ፍዴል) ወአክትበት ዲን ክስታን ክቱብ እባቱ። ለአግደ ክታብ ቅዱስ ወንጌል ማርቆስ
ዲብ ስነት 1889 ትከተበ።

ሸብ ምን ምጅተመዕ ትግረ ምስል መሰንቆሁ ወኮናቱ

ዲብ ስነት 1913 ድግም ክልኤ መንሰዕ ውላድ ሽዌደን ምስል እዩሳም ውላድ ዐድ እንዴ
ትሳደው ለከትበው አክትበተመ ህለ። ሐዲስ ገለድ ዲብ ሰነት 1931 እግል ካልኣይ ወቅት ትከተበ። ወእብለ እት ለትፈናተ
ሰኖታት አስክ ሰነት 1981 ለትፈናተ አክትበት እብ ትግራይት ክቱብቱ። እምበል እሊ ናይ ዲን አክትበት እግል ዓዳት ወለመድ
ትግራይት ለሸሬሕ ዲብ ዘመን ቅዱም እብ ነፈዕ ወድ ዕትማን ለትከተበ አክትበተመ ህለ። እብ ክሱስ ነፈዕ ድራሳት እግል
ልግበእ ክምሰል ወጅብ፡ እግልሚ ነፈዕ እተ ዘመን ለሀይ እብ ትግራይት እንዴ ተሐሰረ አክል እሊ ጸገም እግል ልትጻገም
ለለትዐጅብቱ፡ ነፈዕ ክምሰል እሊ አዜ ብጾሕ ለህለ ናይ ምህሮ ወቴክኖለጂ ዘመን ምንዲ ረክብ፡ አክልአዪ አክትበት ወከትበ
ገብእ? ሰበት እሊቱ ህዬ እብ ሰበቱ ካፊ ብሑስ ወድራሳት እግል ልግበእ ኬትባይ እለ ወረቀት ልትፋኔነ ኢኖ ሊትማን ለሀለ።
ምህም ላኪን እት በዴ ገይስ ለህለ ከሊማት ትግራይት፡እምበል እሊመ ምን በዲር ለጸንሐ ዕጉል መዓኒ ወዲብ እሊ ውቀት
እሊ ዲብ በዴ አው ለሀስስ ገይስ ለህለ ከሊማት ህለ። እግል መሰል፡ሄለል፡ ለትብል ከሊመት ዶል እንረኤ፡ ናይ ሰልፍ አው
እስትንቡረት ምዕል ምነ 30 አምዔላት ናይ ኦሮ ወሬሕ ትሸሬሕ። ሰበት እሊ ዲብ ዔማት አክባርነ ሕኔት ዲብ ዮም ሐቴ
ወሬሕ ፍላን እንብል፡ ዲብ ሄለል ወሬሕ ፍላን ምን እምብል ለሐይስ። ለልትሃገወ ግርበት፡ ዲብ እምብል ህዬ ድድ ሄለል
ተአስሜዕ፡ ምናተ ዲብ ወሬሕ ወሰነት ንትነፈዕ እበ። እላመ ሕኔት ዲብ ደንጎበ ወሬሕ አው ሰነት እምብል ዲብ ግርበት ምን
እምብል ለሐይስ። አረርበዐ ኢደውር፡ እምቤ ምንገብእ፡ ናይ ደንጎበ አረርበዐ ናይለ ህሌነ እቱ ወሬሕ ትሸሬሕ፡ ለደርበ ህሌት
አረርበዐ ናይለ ሓርያይ ወሬሕ ተ። እለ ከሊመት እለ ሕኔት ናይ ደንጎበ አረርበዐ እንብል ነፈዐነ ወዲብ ዔማት አክባርናመ ምን
ንትነፈዕ እበ ሰኒ መስል እቼ። ሰበት እሊ፡ እሊ ወለመስሉ ከሊማትነ እግል ኢልብዴ ዲብ ዔማት አክባርነ አካኑ እግል ልትጸበጥ
ወእግል ንትነፈዕ እቡ ለአስትህለነ። ትግራይት እብ ዋጅብ በሐስ ምን ገብእ እተ ከሊማተ አው ዝዖታተ ርዙቅቱ። እግል መሰል
ሐቴ ከሊመት ምን ሐቴ ወለዐል ስሜት ክምሰል በ እለን ተልየ ከሊማት እግል ንርኤ እንቀድር፦- ግራከ፡ አሰርከ፡ ምረሐርከ፡
ደርብከ…..፣- ኣቤ፡ አይወ፡ አውየ፡ ዐይወ፡ ኣዎ፡ ኣምቦ፡ ዓምቦ፡ አፎ፡ አሆ….፣- ዝበጡ፡ አሽክሩ፡ ጠምብቡ፡ ሸውጡ፡ ዐድውኑ፡
ለድዱ፡ በቅአብሉ፡ ፍክ-አብሉ……፣- ወቅት፡ ውቀት፡ ወክድ፡ እዋን፡ ዶል፡ መደት፡ ኢነት፡ ስድ ወለምስሉ እግል ንስሜ እንቀድር።

ዔማት፡ ብሑስ አክትበት ትግረይት
መዴልያይ ሰለሕዲን ቡላ ከንቴባይ ( መሕበር ማይ ትግራት)